Τετάρτη 23 Οκτωβρίου 2013

Το στοχαστικό τσίρκο του Βασίλη Παπαβασιλείου






Με την φετινή παράσταση του Κύκλωπα του Ευριπίδη, ο Βασίλης Παπαβασιλείου συνεχίζει μια παράδοση θεατρικών στοχασμών γύρω από τη συγκρότηση και τη καταγωγή της ελληνικής ταυτότητας. Σε παλαιότερες παραστάσεις, αφορμή αποτέλεσαν έργα γραμμένα τα πρώτα χρόνια του ελληνικού κράτους. Στη Βαβυλωνία του Δημητρίου Βυζάντιου, εξετάστηκε το μωσαϊκό που συγκρότησε το νεαρό έθνος, ιδωμένο μέσα από τις διαφορές και τη ασυνεννοησία, όπως αυτά προέκυπταν από τις διαφορετικά γλωσσικά ιδιώματα των κατοίκων της νεόκοπης Ελλάδας. Στον Τυχοδιώκτη του Χουρμούζη, η θεματική  περιστρεφόταν γύρω από τη σχέση και την εξάρτηση της χώρας από τους ξένους κηδεμόνες. Στο πιο πρόσφατο Του Κουτρούλη ο γάμος, ο Παπαβασιλείου εξέταζε και παρουσίαζε τις παθογένειες του πολιτικού πεδίου στην Ελλάδα και τη διαπλοκή του με τον δημόσιο τομέα ως εγγενείς στη συγκρότηση του κράτους.
Τα έργα αυτά, με την περιορισμένη θεατρική δυναμική τους και τις άπειρες δραματουργικές δυσκολίες τους, ουσιαστικά αποτέλεσαν επεξεργασμένες αφορμές ώστε ο σκηνοθέτης να μιλήσει για το ελληνικό παρόν διαχειριζόμενος μια πρώτη ύλη βγαλμένη από την εθνική αφετηρία. Ο Κύκλωπας αποτελεί άλλη μια τέτοια αφορμή, η οποία γυρνά όχι στο ιστορικό αλλά στα βάθη του μυθικού, στο «επικό παρελθόν» (κατά τον ορισμό του Μπαχτίν) που συγκροτεί το ελληνικό φαντασιακό. Μοναδικό σατυρικό δράμα της αρχαιότητας που σώζεται ολόκληρο, δεν αποτελεί κομμάτι του «τραγικού κανόνα» αλλά ουσιαστικά πάρεργο. Μικρότερα σε διάρκεια και περιορισμένα σε δραματουργική ένταση, τα σατυρικά δράματα ακολουθούσαν  τις τραγικές τριλογίες ώστε να κλείσουν εύθυμα τον θεατρικό κύκλο και μέσα από το χορό των Σατύρων να αποτίσουν φόρο τιμής στη διονυσιακή ρίζα του θεάτρου. Ο σκηνοθέτης κράτησε το έντονο διονυσιακό στοιχείο του είδους, το επεξεργάστηκε ως καρναβαλική έκφραση και απαλλαγμένος από το βάρος του κλασικού που κουβαλούν οι τραγωδίες διαχειρίστηκε το έργο με προσθήκες, μεταφορές και ελευθερίες όμοιες με αυτές των παλαιοτέρων παραστάσεων.
Η παράσταση του Κύκλωπα μας παρουσιάζεται εγκιβωτισμένη σε μια παράλληλη σύγχρονη πλοκή (τη διασκευή υπογράφει ο σκηνοθέτης μαζί  με τον Σωτήρη Χαβιάρα). Μια ομάδα εμπόρων της μνήμης, πουλά αντίκες ιστορίας, κομμάτια του χθες, καταγραφές, ενθύμια και παραφράσεις σε ένα παλιατζίδικο όπου όλα τα γεγονότα του ελληνικού παρελθόντος συνορεύουν. Μέσα στην απόγνωση του αδιεξόδου στο οποίο βρίσκονται ζητούν από έναν σύγχρονο Οδυσσέα να τους βοηθήσει. Αυτός τους μαζεύει γύρω από ένα αρχαίο κείμενο και τους προτείνει την παράστασή του ως οδό διαφυγής από το αδιέξοδο. Στο σημείο αυτό αρχίζει και η παράσταση του ευριπίδειου Κύκλωπα. Έτσι η σχέση και η χρήση του παρελθόντος γίνεται βασική θεματική, μέσα από το θέατρο εν θεάτρω, η ίδια η παράσταση γίνεται κεντρικό θέμα της παράστασης και ταυτόχρονα λύση της. Η αναπαράσταση, η σημασία του θεατρικού φαινομένου, η σχέση του με την ιστορία και την παράσταση, η διαδικασία τελικά που ο ίδιος ο σκηνοθέτης ακολούθησε στις προηγούμενες παραστάσεις γίνεται το δεύτερο κείμενο που λειτουργεί ταυτόχρονα στον Κύκλωπα, σε μια τομή που αφηγείται ενώ ταυτόχρονα επιχειρηματολογεί υπέρ αυτής της αφήγησης.
Το θέατρο εν θεάτρω, συνθήκη που ο σκηνοθέτης χρησιμοποίησε πρόσφατα και στον Κουτρούλη, μας πάει επίσης πίσω, στο 1996, όταν ο Β. Παπαβασιλείου σκηνοθετεί τον Αίαντα (ΚΘΒΕ). Εκεί οι ηθοποιοί είναι μια ομάδα ανταρτών που παίζει τη σοφόκλεια τραγωδία αναζητώντας και πάλι διέξοδο μετά το θάνατο του Άρη Βελουχιώτη. Μέσα από τις πολλαπλές αναγνώσεις και το παιχνίδι των κατόπτρων όπου κάθε μορφή ακολουθείται από μια σκιά έτοιμη να της προσδώσει νέο νόημα περνούμε από την ταραγμένη δεκαετία του ’40 και την τραγωδία στο σήμερα και στο σατιρικό δράμα, από το τέλος του ήρωα και της ηρωικής εποχής στους παλιατζήδες της ιστορίας…

Οι ηθοποιοί, λόγω της αρχικής συνθήκης, γίνονται ηθοποιοί που παριστάνουν τους ηθοποιούς καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου. Ξεχνούν τα λόγια, βγαίνουν από τον ρόλο και συχνά ειρωνεύονται το κείμενο παρωδώντας τον τραγικό τρόπο. Ο θεατής αποστασιοποιείται έτσι από τον αρχαίο μύθο. Σ’ αυτό συμβάλουν άλλωστε και τα στοιχεία παντομίμας, οι σύγχρονες αναφορές, τα στοιχεία του μιούζικαλ, η φελλινική διαχείριση του καρναβαλικού πλήθους και άλλα θεατρικά χαρακτηριστικά που μας μεταφέρουν από τον συνδυασμό ανομοιογενών στοιχείων στη σύνθεση του καλειδοσκοπικού παρόντος μας. Ο σκηνοθέτης δεν διδάσκει αλλά δείχνει: το γνωστό ομηρικό επεισόδιο για το πώς ο Οδυσσέας έφτασε στο νησί των Κυκλώπων και πώς  τύφλωσε τον Πολύφημο ή πώς  ο Λόγος καταφέρνει να κερδίσει μια μηχανή ατομισμού που έχει πάρει τερατώδεις διαστάσεις.
Η διπλή παρουσία του Οδυσσέα, τόσο στο μυθικό παρελθόν όσο και στο παρόν της κρίσης, δεν αποτελεί απλά περιγραφή της επανάληψης των εμφανίσεων ενός ελληνικού αρχετύπου, αλλά πολύ περισσότερο επιλογή ενός τρόπου που θα γλυτώσει τους Σατύρους από τον Κύκλωπα, του παλιατζήδες της ιστορίας από το αδιέξοδό τους και εμάς από τον βραχνά των ετών της κρίσης.
 Ο χορός των Σατύρων και η απελευθέρωσή τους είναι αυτό που διαχωρίζει το έργο από το ομηρικό πρότυπο, αλλά τελικά και η ίδια η ουσία της παράστασης: η νίκη του διονυσιακά ρευστού, του κωμικού και ασεβούς, της ίδιας της χαράς της ζωής απέναντι στους επιβεβλημένους τρόπους των σύγχρονων κυκλώπειων επιταγών.  

(Στο περιοδικό Unfollow, τεύχος 22)


Δεν υπάρχουν σχόλια: