Κυριακή 19 Ιουνίου 2011

Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης, η ιστορία και η πλατεία Συντάγματος


ΨΩΜΙ, ΠΑΙΔΕΙΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Tο σύνθημα «ψωμί, παιδεία, ελευθερία» μοιράστηκε με τρόπο επίκαιρο, ξανά όλες τις τελευταίες μέρες, σε νέες φωνές και παλαιές, εκφράζοντας το παρόν, αλλά ταυτόχρονα ενοποιώντας το με το αγωνιστικό παρελθόν και τις νίκες του, σε σχέση με τα απολεσθέντα αυτονόητα. Η έκθεση του Γιάννη Ψυχοπαίδη στο Σπίτι της Κύπρου (Ηρακλείτου 10, Κολωνάκι), δανείζεται τον τίτλο της από αυτό το συμπυκνωμένο αίτημα, όπως στέκει χρονικά προσδιορισμένο από τους αγώνες κατά της δικτατορίας και ταυτόχρονα αχρονικό στην οικουμενικότητά του. Το δίπολο ανάμεσα στο παρελθόν ως ιστορία και μνήμη από τη μία και τα διδάγματα της ως παρόν από την άλλη, διατρέχει το σύνολο της έκθεσης. Όπως σημειώνει και ο ίδιος ο καλλιτέχνης: «Σήμερα που μετράμε τις απώλειές μας, η τέχνη θα αναζητήσει τις αλήθειες της με το βλέμμα στην ιστορία και τα διδάγματά της. Το προσκλητήριο των απόντων είναι μαζί και προσκλητήριο των παρόντων και ενεργών πολιτών και δημιουργών.»

Μια συμβίωση

Η έκθεση απλώνεται σε δύο ορόφους και αποτελείται στη μεγάλη της πλειοψηφία από έργα φτιαγμένα από ακριλικό σε ξύλο. Τα δύο στοιχεία που επικρατούν, είναι η πολυχρωμία και η αναφορά. Μια πολυχρωμία που βρίσκεται συχνά στα όρια του τυχαίου αφηρημένου της παλέτας, με μυτερές στην όραση αντιθέσεις και μια αναφορά πολλαπλή μέσα από ντοκουμέντα, σύμβολα και συνθέσεις. Μέσα από εικόνες και βλέμματα, η ιστορία αναπαρίσταται με το χρόνο παραμορφωμένο καλειδοσκοπικά.
Τα έργα, σχεδόν στο σύνολό τους, καταγράφουν μια συμβίωση. Έτσι στην ίδια επιφάνεια συναντούμε νεκρές φύσεις που αναπαριστούν τροφές: πιπεριές, αχλάδια, σκόρδα και κυρίως κομμάτια από ψωμί, το διατροφικό πυρήνα, το ελάχιστο που χρειάζεται για την επιβίωση. Ταυτόχρονα το χώρο της επιφάνειας μοιράζονται αιτήματα, αγωνιστές και θύματα. Ο Βελουχιώτης, οι 200 της Καισαριανής, ο Μπελογιάννης, ο Πλουμπίδης, ο Λαμπράκης. Ντοκουμέντα της εποχής αναπαριστούν και αναφέρονται. Πορτρέτα, φωτογραφίες και άρθρα, το ανώνυμο και το επώνυμο, οι στιγμές της πρόσφατης ιστορίας. Το 1 1 4, η τουρκική εισβολή στην Κύπρο, η φρίκη της Μακρονήσου, το Πολυτεχνείο. Ανάμεσά τους οι προσωπικοί ήρωες του ζωγράφου, ο Ματίς, ο Ένσορ, ο Βαν Γκογκ. Έλληνες ποιητές, όπως ο Ρίτσος, ο Καρυωτάκης και ο Βάρναλης, αλλά και πρόσωπα αγαπημένων ξένων όπως ο Μπέκετ, ο Κάφκα, ο Μαγιακόφσκι, ο Μπρεχτ και ο Ρεμπό. Νεκροί ήρωες συμβιώνουν με τις νεκρές φύσεις, το καθημερινό που πέρασε, συμβαίνει ταυτόχρονα με το καταγεγραμμένο σημείο της ιστορίας, η γεύση της κάθε μέρας, γίνεται και αυτή ιστορία.


Σπαράγματα μνήμης

Η έκθεση έχει την αποσπασματικότητα της ίδιας της μνήμης, εντοπισμένη στο σημείο και ταυτόχρονα απλωμένη στο τυχαίο της ανάμνησης. Ανάμεσα στις εικόνες, συναντάς ένα γυναικείο χέρι, ένα μέτρο σπασμένο, μια υψωμένη γροθιά. Μια φωτογραφία από την ουγγρική επανάσταση του 1956 καταγράφει τα πόδια από το κομμένο άγαλμα του Στάλιν σταθερά στο βάθρο και λίγο πιο κάτω, σε στάση σχεδόν παράλληλη, τα πόδια ενός αρχαιοελληνικού αγάλματος. Σπαράγματα του αρχαίου εμφανίζονται ξαφνικά, σαν ένα τυχαίο αγγείο σπασμένο, μια συνάντηση μέσα στο χώμα. Όλα στην όραση φανερώνονται κομματιαστά, ο Προμηθέας και ο αετός, το αινιγματικό μειδίαμα ενός κούρου. Η μνήμη αναπνέει με τρόπο αναπάντεχο. Έτσι συναντούμε ανάμεσα στις παραθέσεις τον Μιαούλη, τον άγιο Σεβαστιανό, τον Διονύσιο Σολωμό και σε σημεία της έκθεσης μερικούς μικρούς πίνακες, σε απλές αποχρώσεις του γαλάζιου, να βγάζουν μέσα από τους χρωματικούς τόνους την αίσθηση και χρώμα του τόπου. Μια από τις εντονότερες στιγμές: το γράμμα του καταδικασμένου σε θάνατο Γιάννη Ζαφειριάδη, με ημερομηνία 11-3-1949. «Πολυαγαπημένη μου μητερούλα… Ο πόνος που σου προξένησα… χωρίς να το θέλω εγώ… γλυκιά μου μανούλα… Σφίξε την καρδιά… παιδιά σου θα είναι όλα τα παιδιά του λαού…»

Μια μοίρα χωρίς τέλος

Ανάμεσα στους πίνακες η όραση συναντά μια σειρά αντικειμένων, τοποθετημένα εκτός καθημερινού και χρηστικότητας, συμβολοποιημένα στη νέα τους σήμανση: μια φάκα, ένα φτυάρι, μια βροχή από καρφιά σκουριασμένα και ένα δρεπάνι και τόσο συχνά η συνάντηση με ένα κομμάτι βελούδου κατακόκκινου σαν το αίμα της πρόσφατης ιστορίας. Τα πλαστικά πιάτα των πάρτι, γίνονται και αυτά καμβάδες. Μια σακούλα μανάβη, μια πίτσα, ένας κακόγουστος ζωγραφισμένος τουρισμός, γίνονται καθημερινές χειρονομίες της εικόνας.
Η έκθεση λειτουργεί ως μια υπενθύμιση για τους παλαιότερους και ως ένα κάλεσμα προς τους νεότερους με σκοπό να θυμηθούν τις αβίωτες μνήμες. Ο θεατής κρίνει μέσα από την παράθεση και ταυτόχρονα βιώνει το παιχνίδι του τυχαίου συνδυασμού και της αναπάντεχης σύνθεσης. Μα το έργο συνεχίζεται και εκτός της έκθεσης. Ο αέρας, μέσα από την ανοιχτή πόρτα του κτιρίου κοντά στο τέρμα της Σόλωνος, φέρνει στο χώρο τις φωνές από τη γειτονική πλατεία Συντάγματος και τις συνδυάζει με τα έργα του Γιάννη Ψυχοπαίδη, υπενθυμίζοντας μας την ιστορία της πλατείας, της πόλης, της χώρας και του αρχικού συνθήματος, υπενθυμίζοντας μας την μοίρα των αγώνων, μια μοίρα που τελικά δεν λαμβάνει τέλος. (Η έκθεση διαρκεί μέχρι τις 25 Ιουνίου).

(στην εφημερίδα εποχή)

Κυριακή 12 Ιουνίου 2011

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά




Την προηγούμενη Κυριακή, γράφοντας για τον πρόσφατα χαμένο Gil Scott Heron, βρέθηκα μπροστά στον πειρασμό να μεταφράσω το γνωστότερο τραγούδι/ποίημα του, «The revolution will not be televised». Το πλήθος όμως τον αναφορών, σε χρόνους, τόπους και γεγονότα απόλυτα συγκεκριμένα και, πιο πολύ, η άγνοια μας για τις συγκεκριμένες συνθήκες και θερμοκρασίες, έκοβε όλη την ένταση, έκρυβε το ίδιο το κουκούτσι του τραγουδιού. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μια παράλληλη ανάπτυξη με το αρχικό κείμενο, μια προσπάθεια να μεταδοθεί η τότε οργή στη σημερινή απελπισία. Μια μεταγραφή που κρατά τα ελάχιστα μα επιθυμεί να μιλήσει για τις αρρώστιες, τους φόβους και τις ελπίδες των δικών μας ημερών, μεταφράζοντας μόνο την αρχή και το τέλος του τραγουδιού, με πλάγια γράμματα. Μακάρι η συγκεκριμένη κίνηση να μην κριθεί υπερφίαλη ή, πολύ περισσότερο, ασεβής...

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά

Δεν θα μπορέσεις να κάτσεις σπίτι αδερφέ μου,
δεν θα μπορέσεις να συνδεθείς, να ανάψεις, να παραιτηθείς.
Δεν θα μπορέσεις να πετάξεις τον εαυτό σου στην πρέζα και να ξεχαστείς,
να κάνεις ένα διάλειμμα για μπίρα ανάμεσα στις διαφημίσεις.
Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά
Η επανάσταση δεν θα βάλλει τον ασθενή στο γύψο,
δεν θα σε αποκαλέσει κοπρίτη, Pig, τζαμπατζή, τεμπέλη, γνωστό ή άγνωστο.
Η επανάσταση δεν θα μιλήσει για τοκοχρεολύσια, σπρεντς, δάνεια και υποσχέσεις,
δεν θα σου δείξει δείκτες μαγειρεμένους, οίκους αξιολόγησης,
την ενοχή που τώρα πρέπει να δεχτείς, να ζήσεις, να αγαπήσεις, με το γόνατο της στο σβέρκο σου
Δεν θα σου πει πως ζούσες περισσότερο απ’ όσο μπορούσες,
πως ανέπνεες περισσότερα απ’ όσα χωρούσαν στο πνευμόνι σου
Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά
Η επανάσταση δεν θα σου δείξει πολιτικούς να νίβουν τα χέρια τους
και ύστερα να τα σκουπίζουν σε ψηφοδέλτια.
Μεγάλες ελλάδες, ισχυρές ελλάδες και μια ολυμπιακή φλόγα να καίει
ό,τι έμεινε όρθιο από το χειροκρότημα
Δεν θα δεις το μενού των πολιτικών συνεδρίων, αδερφέ μου,
μόνο τη δηλητηρίαση της τροφής τους.
Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά
Η επανάσταση δεν θα σου δείξει ηθοποιούς, τραγουδιστές, και ημίγυμνες διαθέσεις
να σέρνουν την επιτυχία τους σε αγουροξυπνημένους πρωινούς καναπέδες,
κουβέντες άδειες σαν κουφάλα δοντιού
δεν θα δεις τους φριχτούς ρήτορες στις ειδήσεις των 8,
το ειρωνικό χαμόγελο πίσω από τα μπότοξ, το δάχτυλο να σηκώνεται,
ζωγραφίζοντας βεβαιότητες και προστακτικές
Η επανάσταση δεν θα σου δείξει τη ματαιόδοξη σιωπή αυτών που έχουν δίκιο
Δεν θα δεις μια φοβισμένη οργή
Αλλά μια κραυγή έστω, να ζυγίζει όσο χίλιες κραυγές
Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά
Δεν θα υπάρξουν πλάνα γουρουνιών να πυροβολούν αδέρφια σε στιγμιαία επανάληψη Δεν θα υπάρξουν πλάνα γουρουνιών να πυροβολούν αδέρφια σε στιγμιαία επανάληψη
δεν θα δεις μπάτσους να ανοίγουνε κεφάλια,
να πυροβολούν παιδιά στο κέντρο της πόλης,
τις λάμες τον φασιστών να χαράσσουν μίσος σε σκούρο δέρμα
Δεν θα δεις μετανάστες, δεν θα δεις ξένους
γιατί κανείς δεν θα είναι ξένος αδερφέ μου.

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά
Η επανάσταση δεν θα σου δείξει την απάνθρωπη φιλανθρωπία τους
Δεν θα δεις να μαζεύει χρήματα για τους πεινασμένους κάποιας ηπείρου,
εξαντλώντας ένα τραγούδι φάλτσο
Η επανάσταση δεν θα σε συμφιλιώσει με 1000 προφίλ διαδικτυακά
Δεν θα σου λιώσει την όραση σε οθόνες, χτυπώντας τα πληκτρολόγια της πλήξης.
Η επανάσταση δεν θα κολακέψει τις χαμένες μέρες σου, τη σκόρπια σου ανάσα
Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά

Η επανάσταση δεν θα λευκάνει τα δόντια σου,
Δεν θα σου προσφέρει μια ομορφιά φαγωμένη από την πούδρα
δεν θα σου προσφέρει εκπτώσεις, εορτοδάνεια, διακοποδάνεια,
η επανάσταση δεν θα σου ανοίξει λογαριασμό στις καταθέσεις της απελπισίας
θα δανειστεί μόνο όσα χρωστάς στην παραφορά της ελπίδας
η επανάσταση δεν θα σου δώσει 10+1 τρόπους να ερωτευτείς,
10+1 τρόπους να αδυνατίσεις,
10+1 τρόπους να ζήσεις ή να πεθάνεις
Δεν θα μπορέσεις να τηλεφωνήσεις πληρώνοντας έξτρα,
ζητώντας την τύχη σου, το ταίρι σου ή απλά μια φωνή στην άλλη άκρη της ησυχίας
Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά

Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά
Δεν θα δεις το παρελθόν να κληρονομεί σύφιλη στο μέλλον
Δεν θα δεις το ξημέρωμα να έρχεται πάντα στην ώρα του,
Σε τι θερμοκρασία βράζει ο φόβος και ποια βροχή φέρνουν οι ατμοί του αδερφέ μου;
Θα δεις το μη ανεστραμμένο είδωλο σου, δίπλα σου σε ένα σώμα και μια ανάσα,
σε έναν δρόμο και μια πλατεία,
θα δεις ποιήματα να τρέχουν από το μελάνι πίσω στο αίμα, δάκρυα εξεγερμένα,

θα δεις χίλιους φιμωμένους αγγέλους να τραβάνε το καζανάκι της ιστορίας
Θα δεις τον ουρανό να τρίζει απ’ το βάρος.
Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά
Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά, δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά, δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά, δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά, η επανάσταση δεν θα είναι θέαμα σε επανάληψη αδερφέ μου, η επανάσταση θα γίνει ζωντανά.

(ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΊΔΑ ΕΠΟΧΗ)

Δευτέρα 6 Ιουνίου 2011

Η Αμερική του Gil Scott Heron



«Τραγουδώ και εγώ την Αμερική, είμαι ο πιο σκούρος αδερφός, όταν ο κόσμος μας επισκέπτεται με στέλνουν να φάω στην κουζίνα, αλλά εγώ γελάω και τρώω καλά και μαζεύω δυνάμεις, αύριο όταν έρθει ο κόσμος θα είμαι στο τραπέζι, κανείς τότε δεν θα τολμήσει να μου πει: «πήγαινε στην κουζίνα», άλλωστε θα δουν πόσο όμορφοι είμαστε και θα νοιώσουν ντροπή. Είμαι και εγώ η Αμερική».
Κάθε απώλεια μας αναγκάζει να μετράμε το παρελθόν, να ζυγίζουμε τις διαδρομές που μας έφεραν μέχρι εδώ, να εκτιμούμε όσα κερδίσαμε και όσα χάσαμε, όλα τα υλικά που σχημάτισαν τον καιρό μας. Η απώλεια του Gil Scott Heron μας αναγκάζει να αναμετρηθούμε με την κληρονομιά που άφησε πίσω του. Τα τραγούδια, τα ποιήματα τον τρόπο που άλλαξε τους τρόπους, την όραση της αμερικανικής συνείδησης. Ο Heron μίλησε για τη μαύρη Αμερική όσο ελάχιστοι, με τρόπο που ελάχιστοι κατάφεραν, περιέγραψε το αφρικανικό κομμάτι της, όχι σαν κάτι περιθωριακό αλλά ως κομμάτι ισότιμο, περήφανο για την κληρονομιά του, έτοιμο για τα προβλήματά του. Τα γκέτο, οι μαύροι πάνθηρες, ο Μάλκομ Χ, η μεγάλη παράδοση της Τζαζ, της σόουλ και της μαύρης λογοτεχνίας, έγιναν υπόθεση μιας ολόκληρης χώρας.
«Δεν θα μπορέσεις να κάτσεις σπίτι αδερφέ μου, δεν θα μπορέσεις να συνδεθείς, να ανάψεις, να παραιτηθείς. Δεν θα μπορέσεις να πετάξεις τον εαυτό σου στην πρέζα και να ξεχαστείς, να κάνεις ένα διάλειμμα για μπίρα ανάμεσα στις διαφημίσεις. Γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά.»

Ήρωας της καθημερινότητας

Ο Gil Scott Herron γεννήθηκε στο Σικάγο το 1949. Ο πατέρας του γνωστός και ως «το μαύρο βέλος», υπήρξε ο πρώτος μαύρος ποδοσφαιριστής που έπαιξε στη Σκοτία, στην ομάδα της Σέλτικ. Στην ηλικία των 2 οι γονείς του χωρίζουν και ο Heron, μετακομίζει στο Τενεσί με τη γιαγιά του και στη συνέχεια στη Νέα Υόρκη. Στο σχολείο θα καταφέρει να εντυπωσιάσει τους καθηγητές με τα κείμενα του και να κερδίσει μια υποτροφία για το πανεπιστήμιο. Θα επιλέξει το «μαύρο» πανεπιστήμιο του Λίνκον, στο οποίο σπούδασε ένα από τα είδωλά του, ο αφροαμερικάνος Lanston Hughes, μια από τις σημαντικότερες φωνές της τζαζ ποίησης. Ο Hughes αλλά και γενικότερα η «αναγέννηση του Χάρλεμ» θα επηρεάσουν σημαντικά τον Heron, τόσο ως γραφή όσο και ως ανάγνωση της ταυτότητάς του. Οι μαύροι ήρωες της δύσκολης καθημερινότητας, η φτώχεια και τα μπλουζ, θα γίνουν κομμάτια και της δικής του τέχνης, σε ποιήματα, μυθιστορήματα και τελικά τραγούδια.
«Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί από το Schaefer Award Theatre, δεν θα πρωταγωνιστούν ο Στιβ Μακούιν ή η Νάταλι Γουντ, η επανάσταση δεν θα δώσει στο στόμα σου σεξαπίλ, η επανάσταση δεν θα ξεφορτωθεί τα σπυράκια, η επανάσταση δεν θα σε κάνει να μοιάζεις τρία κιλά πιο λεπτός, γιατί η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά αδερφέ μου».
Το 1970 ο Heron θα κυκλοφορήσει τον πρώτο του δίσκο το «Small Talk at 125th and Lenox» και έναν χρόνο μετά τον καλύτερο ίσως δίσκο του το «Pieces of a Man». Στους δίσκους αυτούς θα εμφανιστεί και το διασημότερο τραγούδι του το «Τhe revolution will not be televised». Στο τραγούδι αυτό η απάθεια μπροστά στην τηλεοπτικοποιημένη κατανάλωση θα συνδεθεί με το φυλετικό θέμα, τις δολοφονίες, το ρατσισμό και την κατάσταση στη μαύρη αμερικανική κοινότητα. Μέχρι το 2010, ο Gil Scott Heron, θα κυκλοφορήσει 15 δίσκους με τελευταίο το εξαιρετικό «I’ m new here», to 2010.

Ποίηση για τις μάζες

«Δεν θα υπάρξουν πλάνα γουρουνιών να πυροβολούν αδέρφια σε στιγμιαίο ριπλέι και οι γυναίκες δεν θα ενδιαφέρονται για το αν ο Ντικ τα έφτιαξε με την Μέι σε κάποια σαπουνόπερα, γιατί ο μαύρος άνθρωπος θα βγει στον δρόμο ζητώντας μια καλύτερη μέρα. Η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί τηλεοπτικά.»
Η μουσική του Gil Scott Heron, αποτελεί έναν εκλεκτικισμό των μαύρων ήχων της Αμερικής, μια μίξη φανκ, τζαζ, σόουλ και ρυθμικής απαγγελίας. κυρίως όμως η μουσική του αποτέλεσε ένα όχημα μεταφοράς και μετάδοσης στίχων και νοημάτων. Σήμερα από πολλούς θεωρείται ένας από τους πρώτους ραπ καλλιτέχνες. «Αφού τα πράγματα αλλάζουν, το ίδιο πρέπει να γίνει και με τα εργαλεία που χρησιμοποιείς για να τα περιγράψεις και για να εκφραστείς», έλεγε ο ίδιος σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του.
Πάνω απ’ όλα ο Gil Scott Herron παρέμεινε ποιητής. Και όμως η ποίηση του δεν ήταν μια υπόθεση εσωτερική, αλλά μια ποίηση για τις μάζες, μια ποίηση πιο ευρύχωρη στο ρυθμό ενός τυμπάνου, απ’ ό,τι στο ελάχιστο χώρο του χαρτιού, περιγράφοντας πάντα τις μεταμορφώσεις της οργής. Με όρους πολιτικούς, συναισθηματικούς, με όρους μιας τέχνης τόσο προσωπικής στην απλότητά της. Ο Gil Scott Heron πέθανε στις 27 Μαΐου στα 62 του χρόνια. Όπως, όμως, είπε και ο ίδιος η επανάσταση θα είναι ζωντανή…

The revolution will not be televised, will not be televised,
will not be televised, will not be
televised.
The revolution will be no re-run
brothers;
The revolution will be live


(στην εφημερίδα Εποχή)